طرحواره نقص /شرم

تا به حال این احساس را درون خودتان داشته‌اید که شخص نامطلوب یا بی‌ارزشی هستید؟ یا خودتان را به عنوان شخصی که چندان مورد قبول دیگران نیستید، شناخته‌اید؟
هر کدام از ما پس از تولد شبیه به یک بوم نقاشی سفید رنگ هستیم که هیچ طرح و نقشی نداریم. اما به مرور زمان و با اطلاعاتی که از دنیای اطرافمان دریافت و پردازش می‌کنیم، طرح و نقش‌هایی روی این بوم سفید ایجاد می‌شوند که در نهایت شکلی از بزرگسالی ما را به وجود می‌آورند.
زمانی که در دوران کودکی به سر می‌برید، هر یک از نیازهای خود را با شکلی از گریه کردن و یا تولید آواهای خاص بیان می‌کنید. زمانی که دیگران در پی کنش‌های شما برای رفع نیازهایتان تلاش می‌کنند، متوجه می‌شوید که با این کار بخشی از خواسته‌های شما پاسخ داده می‌شوند.
چند دقیقه فکر کنید که اگر نیازهای دوران کودکی شما به شکل موثر و در زمان مناسب خودش، حل نشوند، چه اتفاقی می‌افتد؟

طرحواره نقص و شرم چیست؟

قطعا هیچ آدمی به طور کامل بی‌عیب و نقص نیست و همه افراد درصدهای متفاوتی از نواقص یا کمبودها را درون خودشان دارند. اما مسئله مهم در این‌باره این است که گاهی نقص و شرم تمام پیش‌فرض‌های ما را درباره خودمان تشکیل می‌دهد و آنچه به وسیله آن خودمان را می‌شناسیم و تعریف می‌کنیم، نواقص و عیوب ماست!
اگر بخواهیم طرحواره نقص و شرم را به زبان ساده تعریف کنیم، باید بگوییم افرادی که با این طرحواره ذهنی روبه‌رو هستند، احساس می‌کنند در مهم‌ترین جنبه‌های زندگی خودشان، افرادی منفور، نامطلوب، بی‌ارزش و ناقص هستند. این احساس در حالتی به وجود می‌آید که نیمی از این احساسات و تصورات نامطلوب درباره خود، فقط تصور درونی بیمار هستند و در بسیاری از موارد واقعیت ندارند.

پیش فرض ذهنی افراد مبتلا به طرحواره نقص و شرم

همانطور که اشاره کردیم، افرادی که در تله نقص و شرم گیر کرده‌اند، خودشان را افرادی بی‌ارزش، دوست نداشتنی و نامطلوب می‌دانند. آن‌ها تصور می‌کنند ویژگی‌هایی دارند که اگر دیگران از آن باخبر شوند، آن‌ها را طرد می‌کنند.
این افراد معتقدند که آدمی بدی هستند و به دلیل نواقص و عیوب درونی‌شان، کسی آن‌ها را دوست ندارد. به همین دلیل هم اغلب به دلیل احساس نقص درونی، در مقابل دیگران احساس شرم دارند و خودشان را لایق عشق، محبت و یا دوست داشتن نمی‌دانند.
افرادی با طرحواره نقص و شرم تمایلی به صحبت از خود ندارند؛ چرا که می‌ترسند نقص‌های درونی‌شان برملا شود و ترجیح می‌دهند آن را از دیگران پنهان کنند. همچنین اگر نواقص درونی‌شان مشخص شده یا دیگران از آن‌ها باخبر شوند، احساس شرمساری بسیاری زیادی می‌کنند.
این افراد در نشان دادن شخصیت واقعی خودشان تردید دارند و بر این باورند که شخصیت حقیقی‌شان دوست داشتنی و قابل پذیرش نیست. اگر به صحبت‌های افرادی با این طرحواره توجه کنید، می‌بینید که بیان می‌کنند، به دلیل آنکه آدم بدی بوده‌اند، والدینشان هم آن‌ها دوست نداشته‌اند.
کسانی که در تله نقص و شرم گرفتار شده‌اند، نسبت به انتقاد بسیار حساس هستند و در برابر مقایسه شدن با دیگران به شدت واکنش نشان می‌دهند.

طرحواره نقص و شرم چگونه شکل می‌گیرد؟

زمینه ایجاد و شکل‌گیری طرحواره‌های سازگار و ناسازگار در افراد ، به تجربیات دوران کودکی‌ آنان باز می‌گردد. در حقیقت آنان با دریافت بازخورد از اطرافیان، به‌ویژه والدین و نزدیکان خود، ذهنیت‌هایی را درباره خودشان به دست می‌آورند که طرحواره‌های ذهنی آنها را ایجاد می‌کنند.
بسیاری از افراد درباره علل شکل‌گیری طرحواره نقص و شرم اطلاعات چندانی ندارند و یا به طور کلی علت‌های بروز آن‌ را نمی‌دانند. علت شکل‌گیری طرحواره نقص و شرم را می‌توان در موارد زیر جست‌وجو کرد:

داشتن والدین انتقادگر و سرزنش کننده

بسیاری از والدین در برخورد با کودک خود، روش انتقادی و سرزنشی را پیش می‌گیرند. در واقع آن‌ها به شکل دائمی در حال انتقاد و ایرادگیری و از فرزند خود هستند و آن‌ها را به خاطر فعالیت‌های که توانایی انجامشان را ندارند یا آن‌ها را به طور ناقص انجام داده‌اند، سرزنش می‌کنند. این نوع رفتار والد و کودک در نهایت به ایجاد طرحواره نقص و شرم در بزرگسالی منجر می‌شود.

دریغ کردن محبت از کودک

والدینی که در برابر اشتباه کودک خود، با آن‌ها قهر کرده، طردشان می‌کنند و یا برای مدت زمانی محبت خود را از روی آن‌ها برمی‌دارند، فرزندانی را با طرحواره نقص و شرم تربیت می‌کنند.

بد رفتاری با کودک

افرادی که در دوران کودکی خود مورد بد رفتاری یکی از والدین و یا نزدیکان، مانند فحاشی، تنبیه بدنی و … قرار می‌گیرند، زمینه شکل‌گیری طرحواره نقش و شرم برای آن‌ها بیش از دیگران فراهم می‌شود.

مقایسه  با گروه همسالان

بعضی از والدین مقایسه کردن را به عنوان روش تربیتی خودشان در نظر می‌گیرند و در برابر هر رفتار کودک اقدام به مقایسه او با همسالانش می‌کنند. رفتارهای مقایسه‌ای یکی از اصلی‌ترین علل شکل‌گیری طرحواره نقص و شرم هستند.

نسبت دادن مشکلات به کودک

در بسیاری از موارد نسبت دادن مشکلات به کودک و در واقع انداختن تقصیرها به گردن او، شرایط را برای شکل‌گیری نقص و شرم فراهم می‌کند. مانند مادر و پدری که دلیل مشکلات مالی و نقصان روابط میان خود را به دلیل حضور فرزندشان می‌دانند و این مورد را دائما به او ابراز می‌کنند.
باید این نکته را در نظر بگیرید که ایجاد و بروز طرحواره نقص و شرم به دلیل مشکلات و عیوب واقعی فرد رخ نمی‌دهند! بلکه رفتارها و بازخوردهای والدین و اطرافیان کودک علت اصلی شکل‌گیری آن است.

نشانه‌های وجود طرحواره نقص و شرم

اکثر افرادی که این طرحواره را در ذهنیت آسیب‌پذیر خود دارند، عموما از وجود آن ناآگاه‌اند. اما نشانه‌هایی وجود دارند که از طریق آن می‌توان تا حدودی نسبت به وجود این طرحواره درون دیگران تردید کرد. البته باید این را در نظر بگیرید که وجود قطعی طرحواره‌ها فقط به کمک یک روانشناس و روان‌درمانگر متخصص قابل تشخیص است.
نشانه‌هایی که تا حدودی خبر از وجود طرحواره نقص و شرم در شما می‌دهند، شامل موارد زیر هستند:

_ به طور دائم سعی در مخفی کردن شخصیت واقعی خود از دیگران و به‌ویژه همسرتان دارید. به همین دلیل احساس می‌کنید که هیچکدام از آن‌ها شما را به طور کامل نمی‌شناسند.

_ خودتان را در برابر همسر، دوستان را دیگر افراد تحقیر می‌کنید.

_ با ابراز محبت یک فرد، خصوصا اگر همسر یا پارتنرتان باشد، شروع به انتقاد کرده و اجازه بروز روابط عاطفی را در زندگی خود نمی‌دهید. در نهایت با این کار به دیگران ثابت می‌کنید که لایق دریافت عشق و محبت آن‌ها نیستید.

_ با دیگران به شکلی رفتار می‌کنید که به آن‌ها اجازه می‌دهید با شما بدرفتاری و بداخلاقی و یا تحقیرتان کنند.

_ به شکل افراطی خودتان را با دیگران مقایسه می‌کنید. به همین دلیل احساس ناکافی بودن و نقص درونی شما پررنگ‌تر می‌شود و در یک ناامنی روانی قرار می‌گیرید.

طرحواره نقص و شرم چه تاثیری در روابط میان افراد دارد؟

_ کسانی که با طرحواره نقص و شرم روبه‌رو هستند، علاقه‌ای به دیدار افراد و به‌ویژه کسی که او را به عنوان پارتنر یا همسر خود معرفی می‌کنند، ندارند.
_ این افراد در روابط خود اغلب جذب کسانی می‌شوند که آن‌ها را مورد تحقیر و آزار قرار می‌دهند و با آن‌ها بدرفتاری می‌کنند.
_ امکان دارد فردی که به طرحواره نقص و شرم دچار است، به طور همزمان با چند نفر رابطه برقرار کند.
_ این افراد در روابط فردی خود اغلب به صورت کوتاه مدت و شورانگیز عمل می‌کنند.

ویژگی های طرحواره نقص و شرم در افراد

برخی از ویژگی های افرادی که دچار تله نقص و شرم بوده و پس از تایید وجود این علائم توسط دکتر روانشناس نیازمند درمان طرحواره نقص و شرم هستند عبارتند از:

• افرادی که دچار تله نقص و شرم هستند متصور هستند که انسان های خوبی نبوده و به سبب اینکه خوب و دوست داشتنی نیستند و دارای عیوب بسیاری هستند دیگران به آنها علاقه مند نمی شوند.
• این افراد به سبب اینکه خود را بی ارزش و نالایق می دانند نمی توانند به خوبی خود واقعی شان را به دیگران نشان دهند و به نوعی از نشان دادن شخصیت، خلق و خو و روحیات واقعی خود می ترسند زیرا مدام با خود فکر می کنند اگر خود واقعی شان باشند چون شخصیت کاملی نبوده و دارای نقص و عیب های بسیاری هستند مورد محبوبیت و علاقه دیگران قرار نمی گیرند.
• اشخاصی که نیازمند درمان طرحواره نقص و شرم هستند به سبب احساسات و افکار منفی و تخریب کننده خویش، متصور هستند عیوبی دارند که اگر دیگران متوجه این عیوب شوند نیز آن ها را تنها گذاشته و وی را از خود رانده و از او فاصله می گیرند.
• این اشخاص عموما افرادی ساکت و کم صحبت هستند زیرا معتقدند اگر صحبت کنند دیگران از نقص های درونی وی مطلع می شوند به همین سبب با کم صحبت کردن و عدم صمیمیت با دیگران سعی می نمایند نقص هایی که دارند را از دیگران پنهان سازند زیرا اگر نقص هایشان برملا گردد بسیار احساس شرمساری می کنند.
• این افراد اغلب خود را با دیگران مقایسه می کنند و آن ها را بهتر از خود می دانند.
• از آنجایی که این افراد خود را کمتر از دیگران می بینند (زیرا فکر می کنند نادان هستند)، زمانی که توسط دیگران با افراد دیگری مقایسه می شوند واکنش بسیاری نشان می دهند و به سبب اینکه به خود و توانایی های خویش باور ندارند زمانی که مورد انتقاد قرار می گیرند حساسیت بسیاری از خود نشان می دهند.
• از دیگر ویژگی های این افراد، این است که فکر می کنند اعضای خانواده شان، وی را دوست ندارند زیرا دارای عیوب بسیاری می باشند و آدم خوبی نیستند.
• و..

• اهداف درمان طرحواره نقص و شرم:

  هدف اصلی درمان، افزایش احساس ارزشمندی بیمار است. بیمارانی که طرح وارهٔ آنها بهبود پیدا کرده است، معتقدند ارزش دریافت عشق و احترام را دارند. بیماران در صورت بهبود طرح وارهٔ نقص، احساس می کنند چنین طرحوارهای یا اشتباه بوده یا این که بسیار اغراق امیز جلوه داده شده است بدین معنا که یا واقعاً واجد ویژگی های یک فرد ناقص نیستند یا این که محدودیت هایشان در نظر آنها اهمیت کمتری پیدا می کند. علاوه براین، بیماران اغلب می توانند نقص های خود را اصلاح کنند. حتی اگر نتوانند چنین کاری را انجام دهند، هیچ گاه ارزش خود را به عنوان یک انسان انکار نمی کنند. طبیعت بشر حکم می کند که ناکامل و ناقص باشند، اما با این وجود می توانیم دیگران را دوست داشته باشیم. بیمارانی که طرح وارهٔ آنها بهبود پیدا کرده است در کنار دیگران، احساس راحتی بیشتری می کنند، کمتر احساس آسیب پذیری و بی پناهی می کنند و تمایل بیشتری برای وارد شدن به روابط اجتماعی دارند. وقتی دیگران به آنها توجه می کنند، کمتر احساس کمرویی می کنند. چنین بیمارانی در صورت بهبود طرح وارهٔ نقص/شرم، به دیگران با دیدی کمتر قضاوت گونه و بیشتر پذیرش گرانه نگاه می کنند و نقص های انسان را از یک منظر واقع بینانه می نگرند. آنها تمایل بیشتری برای صحبت با دیگران نشان می دهند و دیگر سعی نمی کنند بسیاری از جنبه های شخصیت خود را پنهان کنند. آنها حس ارزشمند بودن شان را از دست نمی دهند، حتی وقتی مورد انتقاد یا طرد دیگران قرار بگیرند. آنها تعریف های دیگران را راحت تر می پذیرند و به دیگران اجازه نمی دهند با آنها بدرفتاری کنند. کمتر احساس نقص می کنند و در مورد خودشان و دیگران کمتر حالت بی نقص گرایانه پیدا می کنند. این بیماران بعد از بهبود، در انتخاب همسر، بیشتر دقت می کنند و کسی را بر می گزینند که آنها را دوست داشته و با ایشان به درستی رفتار کند. در مجموع، اگر طرح وارهٔ نقص/شرم بهبود پیدا کند، بیماران رفتارهای حاکی از تسلیم، اجتناب، جبران افراطی طرح وارهٔ نقص/شرم را بروز نمی دهند.

  راهبردهای درمانی طرحواره نقص/شرم:

  در خصوص این طرح واره نیز رابطهٔ درمانی محور اصلی درمان قرار می گیرد. اگر درمانگر دربارهٔ نقص ادراک شدهٔ بیمار، اطلاعاتی به دست بیاورد و درعین حال بتواند از بیمار مراقبت کند، در نتیجه بیمار به احساسی ارزشمندی بیشتری دست خواهد یافت. نکتهٔ فوق العاده مهم این است که درمانگر، بیمار را مورد تشویق و تمجید فراوان قرار می دهد و خصوصیات مثبت بیمار را به او یادآوری می کند. هدف راهبردهای شناختی، این است که دیدگاه بیمار در مورد خودش تغییر کند، زیرا چنین فردی معتقد است انسانی بی ارزش و نالایق است. بیماران شواهد تأییدکننده و رد کننده طرح واره را بیان کرده و بین طرح وارهٔ اصلی و جنبهٔ سالم که احساس ارزشمندی خوبی برای آنها به ارمغان می آورد، گفتگویی برقرار می کنند. آنها یاد می گیرند توانمندی های خود را پررنگ جلوه دهند و به نقص هایشان، کمتر اهمیت دهند. آنها سعی می کنند به جای این که خودشان را به عنوان موجوداتی ذاتاً ناقص بنگرند، نقص های خود را در قالب رفتارهای یاد گرفته شدهٔ دوران کودکی نگاه کنند که قابل تغییرند. همچنین خودشان را به طور کلی، انسان ناقصی درنظر نگیرند، بلکه خودشان را ثمرهٔ زندگی با والدینی انتقادگر بدانند. به این نکته پی برده ایم بیشتر بیمارانی که این طرح واره را دارند واقعاً نقص های مهمّی ندارند، بلکه زیر نظر والدینی بی نهایت طرد کننده و انتقادگر بزرگ شده اند. حتی اگر بیمار، نقص هایی داشته باشد، اغلب آنها در فرآیند درمان یا با روشهای دیگر قابل رفع اند و اگر برطرف نشوند، آن قدر عمیق نیستند که بیمار آنها را جدی تلقی کند. تکنیکهای شناختی به بیمار کمک می کنند تا احساسات نقص و شرم را به زندگی با افراد مهمی که بیش از حد انتقادگر بودند، اسناد بدهد. تهیه فهرستی از کیفیت ها و ویژگی های عالی بیمار و نوشتن آنها بر روی کارت آموزشی می تواند مفید و گره گشا باشد.

   راهبردهای مهم درمانی طرحواره نقص/شرم:

  بیماران در راهبردهای تجربی باید از طریق تکنیک های برقراری گفتگو و تصویرسازی ذهنی، خشم خود را نسبت به والدین انتقادگرشان بیان کنند. درمانگر در تصویرهای ذهنی دوران کودکی بیمار وارد می شود و والدین انتقادگر و طرد کنندهٔ بیمار را با کارهایشان رویارو می کند و کودک طرد شده را تشویق کرده، از او محافظت می کند و به او آرامش می بخشد. سرانجام بیماران می توانند این نقش را با خودشان ایفاء کنند؛ آنها در تصویر ذهنی خود به عنوان یک بزرگسال سالم عمل می کنند که در برابر والدین انتقادگر می ایستد و کودک طردشده را به آرامش دعوت می کند. راهبردهای رفتاری – بویژه رویارویی – برای درمان بیماران اجتنابی از ارزش فوق العادهای برخوردارند. اگر این بیماران از برقراری روابط صمیمی اجتناب کنند، احساس نقص آنها بدون تغییر باقی خواهد ماند. بیماران سعی می کنند به موقعیت های اجتماعی وارد شوند که می تواند زندگی آنها را ارتقاء ببخشد. علاوه براین، راهبردهای رفتاری می توانند به بیماران دراصلاح برخی از نقص های واقعی شان (مثل کاهش وزن، بهبود سبک لباس پوشیدن، یادگیری مهارتهای اجتماعی) کمک کنند. همچنین بیماران تلاش می کنند تا افرادی را در زندگی خود برای دوستی و روابط صمیمی انتخاب کنند که حمایت کننده باشند، نه انتقادگر، سعی می کنند همسری را برگزینند که آنها را دوست داشته باشد و بپذیرد.

  راهبردهای مهم درمانی طرحواره نقص/شرم:

  علاوه براین، بیماران از طریق تکنیک های رفتاری، یاد می گیرند نسبت به انتقاد، واکنش های افراطی نشان ندهند. آنها یاد می گیرند انتقاد سازنده را بپذیرند و سعی کنند رفتار خود را تغییر دهند و اگر انتقاد نادرست بود، دیدگاه خود را به فرد انتقاد کننده بیان کنند و بگویند انتقادشان قابل قبول نیست. بیماران یاد می گیرند که موضع گیری علیه فرد انتقاد کننده یا حمله کردن به او کار درستی نیست. لازم نیست به این شیوه پاسخ دهیم یا ثابت کنیم انتقاد طرف مقابل غلط است. بیماران یاد می گیرند که در برخورد با افراد عیب جو، محدودیت هایی را درنظر بگیرند و بدرفتاری های آنها را تحمل نکنند. بیماران همچنین سعی می کنند در ارتباط با افراد مهم زندگی که قابل اعتمادند، بیشتر خودافشایی کنند. هرچه آنها بیشتر بتوانند تجاریشان را با دیگران در میان بگذارند و در عین حال خودشان را بپذیرند، بیشتر می توانند بر این طرح واره غلبه کنند. نهایتاً این که بیماران سعی می کنند، رفتارهای جبرانی را کاهش دهند. آنها احساس درونی نقص شان را به وسیلهٔ ظاهر بدون عیب و ایراد، پیشرفت افراطی، ناارزنده سازی دیگران یا منزلت طلبی جبران نمی کنند.

  نکته مهم این است که درمانگر باید دیدگاهی پذیرشی و غیر قضاوتمندانه در خصوص بیمارانی که این طرح واره را دارند، اتخاذ کند. خیلی مهم است که درمانگر به عنوان یک انسان کامل جلوه نکند. درمانگر نیز مانند هر انسان دیگری اشتباه می کند و نقص هایش را می پذیرد.